IO SATURNALIA - een verhaal over Kerstmis

Ons huidige kerstfeest heeft natuurlijk alles te maken met de geboorte van Christus¹. De bijbehorende uitingen van dit geboortefeest gaan vaak veel verder terug en lijken ontleent aan religies en tradities die in de verste verte niets te maken hadden met het huidige christendom, laat staan met de geboorte van Jezus. De datum, 25 december, zou onder andere geleend zijn van de feestdag van de (ook uit een maagd geboren) Mithras, een oorspronkelijke Perzische godheid, die ten tijde van de geboorte van Christus alle vele jaren immens populair was binnen het Romeinse Rijk (zie ‘Het laatste Mithras heiligdom’ ). De kerstboom zou afkomstig zijn van het heidense Midwinterfeest.

De afbeelding van Maria met kind is duidelijk overgenomen van Egyptische godin Isis met Horus. De Isiscultuur was enorm populair in de Romeinse wereld. Dan hebben we het nog niet gehad over de invloeden van het onderwerp waar we het in dit artikel over zouden willen hebben, de Saturnalia.

Hoe konden zoveel 'heidense' tradities in onze kerstbeleving terecht komen?
Om de overstap naar een andere godsdienst, in dit geval het christendom, te vergemakkelijken werden vele ‘heidense’ gebruiken niet veboden of afgeschaft, maar met een christelijk sausje aan het nieuwe geloof aangepast. Tempels werden niet afgebroken of vernietigd maar ontdaan van heidense symbolen en aangepast aan de nieuwe religie, waarbij vele oude gebruiken gewoon plaatsvonden, zij het in een nieuwe religieuze context. Dit gold ook voor het zeer waarschijnlijk grootste Romeinse volksfeest, de zogenaamde Saturnaliën. Deze festiviteiten, oorspronkelijk verbonden met de Romeinse god Saturnus bleven nog lang populair binnen de christelijke wereld. Ook van dit feest zijn dan ook diverse tradities terecht gekomen in onze kerstviering.

De Saturnaliën
Tijdens de late koningstijd werd in Rome een feest ingericht ter ere van de god Saturnus: de saturnaliën. De Romeinen hadden wel enkele goede redenen om deze god te eren. De mythologische verhalen vertelden dat Saturnus op de vlucht was voor Jupiter en in het koninkrijk van Janus in Italië onderdak had gekregen. Hiervoor werd Janus door Jupiter gestraft met twee gezichten. Een dat naar het verleden en een dat naar de toekomst keek. Janus werd ook de god van de doorgangen genoemd omdat elke godheid via hem moest worden aangeroepen.
Saturnus bracht de onderdanen van koning Janus de kunst van de landbouw bij, leerde hen het schrift en voerde het gebruik van munten in. Janus was een en al bewondering voor Saturnus en stelde voor om samen het koninkrijk te regeren. De periode onder koning Saturnus werd ‘Gouden Jaren’ genoemd. Sociaal onderscheid bestond er niet, integendeel iedereen was gelijk en mensen hadden geen privébezit. Janus en Saturnus hebben een grote indruk nagelaten op de latere bevolking van Italië. De maand januari werd naar Janus genoemd en in de maand december vonden de saturnalia, het feest ter ere van Saturnus, plaats.

Toen Saturnus plotseling vertrok nam Janus enkele maatregelen om Saturnus eer te bewijzen. Zo noemde hij het hele land waar hij koning van was ‘Saturnia’, bouwde een altaar ter ere van de god Saturnus en voltrok enkele rituelen voor de god die hij de Saturnalia noemde. Volgens Livius⁴ vielen de eerste officiële Saturnalia samen met het jaar waarin de tempel van Saturnus op het Forum Romanum in Rome werd gebouwd, 17 december 497 v.Chr. Op deze dag zouden voortaan de Saturnaliën worden gevierd. De tempel werd vanaf het begin gebruikt ook als archief voor wetteksten en verdragen. Ook de staatskas werd er bewaard omdat men zei dat tijdens de regeerperiode van koning Saturnus geen enkele diefstal gepleegd was, want niemand had privébezit.

In de tempel stond een beeld van een oude man met het hoofd bedekt. In zijn hand hield hij een sikkel, dit was het symbool van Saturnus (zie foto 4). De voeten van het beeld waren samengebonden met een wollen draad die tijdens de Saturnalia werd losgemaakt zodat ook de god zelf kon aanschuiven aan de feestdis. Het was een feestdag waaraan iedereen kon deelnemen. De scholen gaven deze dag vrijaf, rechtbanken waren gesloten, veroordelingen werden uitgesteld en het was ook streng verboden om op de feestdag van Saturnus een oorlog te beginnen. Met andere woorden: het hele openbare leven lag stil. Iedereen kreeg dan ook de kans om het feest mee te vieren en dit maakte van de Saturnalia een van de populairste feesten onder de bevolking.
Het feest was oorspronkelijk alleen op 17 december maar werd later uitgebreid tot 23 december. Natuurlijk werd het gehouden om Saturnus eer te bewijzen, maar ook om het einde van het landbouwjaar te vieren.

In de ochtend stonden de mannen al vroeg op om te gaan baden. De klederdracht was ook verschillend in vergelijking met andere feestdagen: de stijve toga bleef in de kast hangen en in plaats daarvan droegen de Romeinse burgers losse, makkelijke gewaden. Op het hoofd droeg men een pileus, een hoed die symbool stond voor de vrijheid; het symbool van een vrijgelaten slaaf. Na het baden trok iedereen richting het forum naar de tempel van Saturnus, waar offers werden voltrokken ter ere van de god. Tijdens het offeren lieten de Romeinen volgens een overgenomen Grieks gebruik hun hoofd onbedekt. Normaal werd het hoofd tijdens godsdienstige rituelen bedekt met de toga, maar op de Saturnalia geloofden de Romeinen dat geen enkel slecht voorteken de feestelijkheden kon onderbreken.

Na de offerplechtigheden was er buiten een officieel banket.. Daarna trokken de meeste mensen huiswaarts onder het elkaar toewensen van ‘Io Saturnalia’ om het feest thuis voort te zetten. Dit resulteerde vaak in buitensporig drinkgelag en feestmaaltijden, waardoor saturnalia in het Latijn ook 'orgie' ging betekenen. Een van de gebruiken was om een ‘koning van de Saturnalia’ te kiezen. Een gewone man van de straat die opdrachten gaf aan het volk. Ook werden er kleine cadeaus uitgewisseld die bekend stonden onder de naam sigillaria.

 Traditioneel waren dat kaarsen en aarden maskers of poppen. Dit ging terug op een verhaal over Hercules en de bevolking die oorspronkelijk aan de voet van de Capitool heuvel woonden. Een orakel had hen namelijk verteld dat men jaarlijks een aantal mensenhoofden en mannen ter ere van Saturnus moest offeren. Toen Hercules ter ore kwam welke wreedheden daar werden begaan, greep hij in. Hij stelde voor om de mensenhoofden te vervangen door aarden poppen en de mensenoffers door kaarsen. Daar kwam dus de traditie vandaan om geschenken cadeau te doen aan de gastheer als men uitgenodigd werd voor het diner. Of men gaf cadeaus aan mensen die het om de een of andere reden verdienden.
Een van de meest opvallende gewoonten van de Saturnalia was dat de rollen van slaaf en heer omgekeerd werden. Tijdens de maaltijd  werden de slaven bediend door hun heren. Ook tijdens het dobbelspel, dat normaal verboden was, maar voor de gelegenheid wel toegelaten werd, streden heer en slaaf op gelijke voet. Dit gebaar moest terug doen denken aan de “Gouden Jaren” onder Saturnus waarin er geen onderscheid gemaakt werd tussen de mensen. Het was een kans voor de heren om zo hun slaven te bedanken voor het geleverde werk. 
De Saturnalia werden later, toen het Romeinse Rijk het christendom als enige toegestane geloof accepteerde, door de christenen overgenomen. En dat brengt ons bij Kerstmis.

De Saturnalia en Kerstmis
Het feest van de Saturnalia, oorspronkelijk verbonden met de Romeinse god Saturnus, bleef nog lang tijd het meest populaire volksfeest. Ook binnen de christelijke wereld. Paus Julius I (337-352) wilde daar verandering in brengen en kwam met de volgende oplossing:
Alhoewel de precieze datum van de geboorte van Jezus onbekend is, bepaalde  Paus Julius I dat het officieel gevierd moest worden op 25 december, zo rond de tijd van het  feest van de Saturnalia. Hoogst waarschijnlijk wilde hier hiermee een christelijk alternatief scheppen voor de nog immens populaire Saturnalia.
Een tweede reden was dat in 274 na Chr. de romeinse keizer Aurelianus 25 december had verklaart tot de feestdag van een andere godheid, de Sol Invictus (de onoverwinnelijke zon). Julius I meende dat hij, door die feesten te laten samenvallen meer mensen kon bekeren tot het christendom. Daar kwam nog bij dat hij waarschijnlijk werd beïnvloed door het toen geldende idee dat Jezus was gestorven op dezelfde dag van de conceptie van Maria. Jezus stierf tijdens het Joodse paasfeest dat in de derde eeuw werd gevierd op 25 maart. Derhalve moest Jezus dus 9 maanden later zijn geboren, op 25 december. Dus viel kerstmis vanaf dat moment op 25 december met behoud van een groot deel van de gebruiken die bij de Saturnalia festiviteiten hoorden. Kerstmis was dan ook in de middeleeuwen vooral een feest van drinken, gokken en te veel eten. De uitdrukking io saturnalia bleef nog vele eeuwen lang de officiële kerstgroet. In Frankrijk, Engeland en Zwitserland leefde de ‘koning van de Saturnalia’ nog lang voort onder de naam van 'Koning van de wanorde' en ook in Nederland werd nog heel lang degene die de boon of munt vond in een brood of cake de koning van die dag. De gewoonte van het geven van cadeaus weerspiegelt de Romeinse traditie van sigillaria en het aansteken van advent of kerstkaarsen doet denken aan het romeinse gebruik van toortsen en waskaarsen en, zoals reeds gezegd, zowel Saturnalia als kerstmis worden sterk geassocieerd met eten, drinken, zingen en dansen.

IO SATURNALIA

bronnen:
Miller, John F. "Roman Festivals," in The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome (Oxford University Press, 2010), 
Macrobius, Saturnalia, trad. introd. annot. P.V. Davies, New York, 1969.
R. Bell, Dictionary of Classical Mythology: Symbols, Attributes and Associations, Santa Barbara, 1982.

• noten:
• 1:Lucas 2:1-7
• 2: Vaticaans Museum. Fotografie Fubar Obfusco
• 3: Detail of the right side of the altar dedicated to the god of Malakbel and gods of Palmyra decorated with a bas-relief depicting the god Saturnus with a scythe (Roman artwork) in museo capitalino foto: Jean-Pol GRANDMONT.
• 4:Livius: in zijn AB URBE CONDITA
• 5: Foto: Andreas Tille
• 6: Beelden op de Campidolglio in Rome. 
• 7: Bron/fotograaf: http://elgloboenlaluna.blogspot.com/2012/12/felices-saturnalias.html/li>
• 8: Romeins kinderspeelgoed. Romeins Germaans Museum in Keulen
• 9: Romeins zuigfles. Brits museum Londen
• 10: De koning drinkt door David Teniers de jongere. De "Lord of Misrule" (geschilderd tussen 1634 en 1640)-Prado Museum