Kaunos, havenstad van 'groene mensen'

 

Zoals ik al eerder heb verteld wemelde het langs de kusten van het Romeinse rijk van havens. Van kleine vissershavens tot grote handelshavens. Elk gehucht of dorp gelegen aan water beschikte wel over een eigen haven¹. Bij Roman Ports proberen we de voornaamste en interessantste havens er uit te lichten en te beschrijven. Niemand zal het ons kwalijk nemen dat ook wij niet alle havens kennen. Sterker nog, met de regelmaat van de klok worden we erop gewezen dat een bepaalde haven op een favoriete vakantiebestemming van deze of gene, waar dan ook, zeker niet mag worden overgeslagen. We nemen deze opmerkingen altijd serieus en bekijken wat er bekend is van de betreffende haven en bepalen vervolgens of het, naar onze mening, een interessant verhaal kan opleveren. Is dat het geval, dan duiken we erop en doen alle moeite om die haven, mede via onze organisatie, aan de vergetelheid te ontrukken.
Niet zo lang geleden was dat de in Turkije gelegen haven Patara waar o.a. alle losse bouwstenen van een ingestorte Romeinse vuurtoren werden teruggevonden en weer opgebouwd.
Deze keer was het de beurt aan een andere Romeinse haven in Turkije vlakbij Patara. Vrienden van onze voorzitter André Smedinga waren daar kennelijk op vakantie geweest en…. u begrijpt het al, het was bijna belachelijk dat we nog niet over deze haven hadden geschreven. Ik heb het hier over Kaunos (Caunus in de Romeinse tijd).
Vriendelijk en bereidwillig als we zijn besloten we ons te storten op deze haven ten einde iets meer te weten te komen over deze, voor ons onbekende havenstad die overigens al wel bekend was bij de heer Strabo²: …..dan naar Caunus en naar de Calbis, een rivier bij Caunus, die diep is en doorgang biedt aan handelsschepen; …. de stad heeft dokken en een haven die kan worden afgesloten.

CAUNUS /KAUNOS

 

Volgens de overlevering, opgetekend o.a door de Romeinse dichter Ovidius³ in zijn ‘Metamorphosis’⁴, was de naamgever en stichter van de stad, de zoon van Miletus van Kreta en een kleinzoon van de god Apollo. Zijn moeder was Cyana, een dochter van de rivier Meander.

Kaunos had een tweelingzuster, Byblis, die verliefd werd op haar broer. Omdat dit een onmogelijke liefde was vluchtte Kaunos vanuit de stad Miletus in Griekenland naar Carian in Anatolië en stichtte daar de stad Kaunos.
De stad werd gebouwd op een schiereiland dat zich als een tong uitstrekte naar de zee, o.a. gevormd door de ‘grote citadel’ met de Akropolis, die 152 m. boven de zee uitstak en de ‘kleine citadell’. Kaunos lag op de rechteroever van de Calbis (de huidige Daylan rivier).
Volgens archeologische documenten dateert Kaunos op z’n minst uit de 10e eeuw voor Chr. en waarschijnlijk was er lang daarvoor al een nederzetting. De oorspronkelijke naam was Kbid.

Kaunos werd een belangrijke zeehavenstad met twee havens; een in het zuiden ten zuidoosten van Küçük Kale (kleine citadel) en de binnenhaven in het noordwesten, het huidige Sülüklü Göl (het meer van de bloedzuigers). De zuidelijke haven werd gebruikt vanaf de stichting van de stad tot ongeveer het einde van het Hellenistische tijdperk, waarna deze ontoegankelijk werd door uitdroging. De binnenhaven werd gebruikt tot in haar nadagen. Toen, door het dichtslibben van de delta en dus ook de haven, Kaunos haar belangrijke functie als handelshaven verloor, verloor het ook haar welvaart.
In haar hoogtijdagen handelde Kaunos o.a. in gedroogde vis, zout, gedroogde vijgen, landbouwproducten, materiaal voor bouw en reparatie van schepen en slaven. Na de verovering van Caria door Turkse stammen en de ernstige malaria-epidemie in de 15e eeuw na Christus werd Kaunos volledig verlaten. De haven (Liman) ligt op dit moment zo’n 8 km uit de kust en is verworden tot een binnenmeer.  

 

Geschiedenis van Kaunos
Anatolië, en dus ook Kaunos, zijn in de loop der geschiedenis onderdeel geweest van vele wereldrijken. Kaunos was tot 540 voor Chr. een zelfstandige staat maar werd, ondanks fel verzet, ingenomen door Cyrus de Grote van Perzië en moest hoge belasting betalen om haar onafhankelijkheid als havenstad te behouden. Nog geen honderd jaar later, in 480 voor Chr, worden de Perzen, in de slag bij Salamis, door de Grieken verslagen in de 2e Perzische oorlog. Kaunos komt onder Griekse invloed.
In de vierde eeuw voor Chr. grijpt Perzië opnieuw de macht en komt de regio te staan onder gezag van de satrapen⁷ Hecatomnus en zijn zoon Maussolus. Aan de noordkant van de Akropolis van Kaunos zijn de restanten van de Perzische verdedigingswallen uit die periode, op 8 meter hoogte, nog goed te zien.

In 333 voor Chr. veroverde Alexander de Grote de regio. Nadien waren er nog tal van andere overheersers zoals de Ptolemaeën, de Seleucids en de Rhodians tot dat uiteindelijk vanaf 166 voor Chr. de Romeinen er de scepter gaan zwaaien.
Tijdens het kolonisatieproces van Rome was er een immigrantenbevolking van bijna honderdduizend mensen die zich vestigden in Anatolië. De Romeinse (Romani) en Italische (Italici) populaties⁸ hadden zowel rijkdom en, als natuurlijke aanhangers van Rome, grote invloed. Italische burgers die naar Anatolië kwamen als peregrinus (buitenlander) en zich vestigden in de steden en op het platteland waren onder andere onderhandelaar/mercetor (koopman), veteranus (gepensioneerde soldaat), publicanus (belastinginner) en colonus (boer). Ze hadden huwelijks- en handelsbetrekkingen met de lokale adel, een stem in de samenleving waarin ze leefden en traden, als prominente leden van de stadsbesturen, op in het belang van Rome. Dit gold ook voor Kaunos.
Mithridates Eupator VI van Pontos, een van de meest geduchte en vastberaden tegenstanders van de Romeinse Republiek, wist heel goed dat dit het geval was in Anatolië. Toen hij de macht wilde grijpen instrueerde hij al zijn volgelingen om "eerst alle Romeinen op dezelfde dag en hetzelfde moment te doden" omdat deze mensen het grootste gevaar voor hem vormden in zijn strijd tegen Rome. Het bloedbad vond op zeer bloedige wijze plaats in 88 voor Chr. op vele locaties, waaronder Kaunos. Alle Romeinse inwoners, inclusief vrouwen en kinderen, werden afgeslacht.
De Romeinen versloegen op hun beurt weer Mithridates en straften Kaunos door de stad in 81 voor Chr.  aan een ander volk te geven dat in Kaunos ook zeer werd gehaat, de Rhodiërs, hetgeen tot ver in de eerste eeuw voor Chr. de status quo was.
In 78-74 voor Chr. lanceerde een Romeinse bevelhebber, Publius Servilius⁹, aangesteld door de Romeinse dictator Sulla, een grote campagne (militaire operatie) om heel Caria, Lycia, Pamphylia en Cilicia te zuiveren van rebellen en piraten. Met een machtige armada uitgerust met zware wapens en vijf legioenen soldaten zuiverde hij de regio binnen vijf jaar tijd van rebellen en breidde hij de Romeinse provinciegrenzen uit met de bergachtige gebieden van Cilicië.
Kaunos werd als havenstad ook voortdurend lastiggevallen door piraten. Zelfs het blokkeren van de haven met kettingen was niet genoeg om intimidatie te voorkomen. Het werk werd door Cnaeus Pompeius Magnus, de grote, in 67 v Chr. voltooid 

 

Wat is er overgebleven van de eens zo belangrijke havenstad?
Het bestaan van Kaunos was bekend bij de klassieke geleerden, maar de locatie was een mysterie totdat de Engelse archeoloog Hoskyn het ontdekte in 1842.
Hoskyn¹⁰ vond een tablet van een volksvergadering in de ruïnes in Dalyan en met de ontcijfering van de tekst op dit tablet werd onthuld dat deze plaats Kaunos was. Archeologische opgravingen in de stad werden echter voor het eerst gestart in 1966 door een Turks team onder leiding van de Turkse klassieke archeoloog Baki Öğün (1922-2001). Een relaas van de Turkse onderzoeker en schrijver Yayuz Çekirge:“Op een lentemorgen varen we per boot door de wateren van een smaragdgroene zee. In de verte is de delta van de oude Calbis rivier zichtbaar. De boot waar we 's ochtends vroeg vanuit de vissershaven in de baai van Ekincik zijn opgestapt, heeft eerst het strand van West-Iztuzu aangedaan. De plek waar de oude grote haven en de zoutfabriek liggen. De Kaunos zoutmijn, waarover ik in boeken had gelezen en foto's van had gezien, konden we niet zien. Niemand heeft gehoord van de oude zoutplanten en niemand weet waar het is.” ¹¹ 

Kaunos-zout, een gewild additief bij de productie van oogzalf, werd geproduceerd in de oude, uit pannen en kanalen bestaande zoutfabriek op het Iztuzu strand (figuur 8). Het geheel is gebouwd op een duingebied van 35 bij 50 meter. De totale oppervlakte binnen de faciliteit bestond uit 48 pannen met 4 kanalen (figuur 9). De pannen zijn komvormig met een gemiddelde diameter van 4,30 meter en een diepte van 1,18 m. Onderzoek heeft uitgewezen dat er onder de gevonden pannen geen oudere archeologische resten aanwezig zijn.
Yayuz Çekirge:“We reizen door het dikke riet al luisterend naar verschillende vogelgeluiden. Het riet heeft bijna een labyrint gevormd. Doorgangen en vaarsleuven werden waarschijnlijk open gehouden door de booteigenaren zodat de boten door het riet konden varen. Op de zuidelijke rotsen van de Balıklar berg, die aan onze linkerkant oprijst, kijken prachtige mausolea ons aan. Ze staan er al vijfentwintighonderd jaar. Aan de rechterkant van de rotsen zijn zes tempelachtige graftombes uitgehouwen in de rotsen met de fijnzinnigheid van een beeldhouwer. De tombe helemaal rechts ziet er onafgewerkt uit. Dit zijn duidelijk koningsgraven.”

 

De Lycische rotsgraven van Kaunos dateren uit het midden van de vierde eeuw voor Chr. en waren inderdaad oorspronkelijk bedoeld voor de Lycische koningen maar werden later waarschijnlijk ook in de Romeinse periode gebruikt.
De graven zijn uitgehakt in de rots en hebben het uiterlijk van een Griekse tempel met twee Ionische en Dorische zuilen, friezen en kroonlijsten. Op een van de friezen staan leeuwenreliëfs.
Binnenin de Lycische tombes zijn drie stenen bedden waarop de doden werden gelegd. De meest rechtse van de graven is nooit afgemaakt. Volgens Herodotus¹³ vertrok de Perzische generaal Harpagus naar Kaunos in Lycië nadat hij Ionië en Carië in West-Anatolië had ingenomen. Na lang verzet moest Kaunos zich overgeven. Op dat moment zou ook de bouw van de laatste tombe zijn gestopt¹⁴.

De stadsmuur van Kaunos is het meest gigantische monument in de stad en trek meteen, met zijn goed bewaarde, rijke metselwerktechnieken en verschillende soorten poorten, de aandacht. Professioneel onderzoek kwam in Kaunos pas laat opgang. Zo ook het onderzoek de verdedigingsmuren. De eerste door opgravingen ondersteunde onderzoeken van de muren van Kaunos werden uitgevoerd tussen 1988 en 1991 door de Duitse onderzoeker Bernhard Schmaltz.
De muren van de Grote Citadel (Akropolis) werden tussen 2012 en 2013 onderzocht door Soner Özen en B. Özen-Kleine.

De muur van de Akropolis (figuur 12: K1-K5) werd ongeveer 30 meter onder de top gebouwd. De ingang was waarschijnlijk poort G1. De eerste fase van deze muur stamt uit de 6e eeuw voor Chr. Tijdens dit onderzoek werden op de Akropolis de resten ontdekt van tempel A20. Er zijn daar overigens weinig sporen van bewoning gevonden. Dit suggereert dat de Akropolis zowel een religieuze functie had als een "fort van toevlucht" was waar de inwoners van Kaunos hun toevlucht zochten in geval van gevaar.

In de Akropolismuur zijn diverse fasen van reparatie te herkennen. De laatste fase van de Akropolis ommuring is gerelateerd aan de Oost-Romeinse Periode hetgeen, door het gebruikte materiaal, gemakkelijk te onderscheiden is van de oudere muur waar ze bovenop is gebouwd.
Aan de westzijde van de Grote Citadel (figuur 6) lopen de muur segmenten K11-K14 naar beneden waar de segmenten K15-K19 de Grote Citadel verbindt met de Kleine Citadel en de haven. De havenpoort G3 is de enige poort (tot nu toe opgegraven) die toegang geeft tot de Kleine Citadel. In een latere periode werden de muren K15-K17 versterkt met een toren (T2) en een bastion (B2). Volgens B. Schmaltz moest dat deel worden versterkt omdat door het verzanden van de ‘zuidelijke haven’, die ten zuidoosten van de Kleine Citadel lag, aanvallen vanuit die regio zo beter konden worden voorkomen (zie figuur 14).

 

De secties K18 en K19, waarvan alleen het zuidelijke begin is bewaard gebleven, bogen af naar de andere haven. Ook voor deze segmenten stonden waarschijnlijk torens (T3 en T4). Stilistisch wordt de bouw van de secties K18 en K19 op een later tijdstip gedateerd dan K15-K17.

Onderzoek tot aan 2016 uitgevoerd in het havenbekken en ten zuiden van de Çömlekçi Salih heuvel laten zien dat de muren K19, K20 en K21 alsmede de torens T4 en T5 van groot belang waren. Het laatste deel van K19 is later uitgebreid zoals goed te zien is aan de in de rots uitgehouwen bedden (figuur 13). Hoewel niet meer zichtbaar, ligt het voor de hand dat er tussen de beide torens T3 en T4, die toentertijd in het water stonden, ook een muur is geweest.
Het is mogelijk dat de torens T4 en T5, die ongeveer 100 m uit elkaar liggen, tot twee afzonderlijke muren behoorden. In dit geval kunnen we denken aan Strabo's informatie over de haven van Kaunos: "Kaunos heeft een haven die afgesloten kan worden". Deze woorden van Strabo suggereren een havencomplex dat indien nodig gesloten kon worden door een ketting die de ingang van de haven kon blokkeren, en het is logisch dat in zo’n complex de twee torens waar tussen de ketting werd bevestigd in het havenwater werden gebouwd, zoal het geval was bij T4 en T5.
De rest van de grote muur om de stad Kaunos (zie figuur 6) wordt uitgebreid beschreven in de pdf ‘Kaunos_Suru’. Wel willen we nog even kijken naar de oostzijde van de stad.
In het noordoost was de stad omringt door steile hellingen van de berg Baliklar en was er derhalve geen verdedigingsmuur nodig.
In het vlakke gedeelte tussen de Grote Citadel (Büyük Kale) en de berg Baliklar, was een baai die later ingesloten raakte (Noord-Baai). Onderzoek tussen 1990 en 1992 uitgevoerd door de geograaf H. Riedel doet vermoeden dat er menselijke activiteiten in dit gebied waren in een periode tussen de 4e eeuw voor Christus en 100 na Christus.
In het oude havengebied dat bekend staat als Sülüklü Göl, ligt de havenagora en de stoa¹⁵ van de oude haven. Enkele jaren geleden is er onderzoek gedaan in de agora¹⁶ om mogelijke resten te vinden van de havenstructuren zoals kades, pakhuizen etc. Bodemonderzoek heeft uitgewezen dat er op diverse plaatsen in de agora nieuwe structuren te verwachten zijn. De onderzoekers pleitten dan ook sterk om ter plaatse nieuwe, gerichte opgravingen te initiëren. Of dat reeds is gebeurd is bij ons niet bekend.

De stad en haar bewoners

De inwoners van Kaunos woonden op de terrassen langs de diverse hoogten, maar voornamelijk dicht bij de haven.
Volgens Strabo was het land vruchtbaar, maar is iedereen het erover eens dat de lucht in de stad vies is in de zomer en ook in de herfst, vanwege de hitte en de overvloed aan vruchten. Er wordt vermeld dat het riet in de delta die door de Calbisstroom in de regio ontstond, een zeer grote muggenpopulatie herbergde en daarom leden de mensen aan malaria en werden hun gezichten groen. Het zou tweeduizend jaar duren voordat de regio vrij was van de malariakiem.

De Akropolis
De Akropolis heuvel van Kaunos is honderdvijftig meter hoog. Vanaf de rotsen waarop het theater is gebouwd loopt een pad naar boven. Op de Acropolis is geen spoor van de Akropolis tempel. Wel zijn hier en daar de verdedigingsmuren van de citadel zichtbaar.

Oude archiefstukken maken melding van schepen die werden aangemeerd aan de pier van de Akropolis door vanaf zee de Calbisrivier op te varen. Dit laat zien dat de zuidhaven door de alluviale afzettingen niet meer bestaat.

 

Het Theater
Eén van de opvallendste ruïnes is die van het theater (fig. 16/2) gebouwd in de 2e eeuw voor Chr. Het theater had een diameter van 75 m en was gebouwd onder een oplopende hoek van 27^o verdeeld in negen zitgedeeltes door acht trappen. Elk zitgedeelte had 33 rijen zitplaatsen. Het theater bood plaats aan zo’n 5.000 toeschouwers.
De orchestra is toegankelijk vanuit het noordwesten via een rechte trap en vanuit het zuidoosten via zijgangen met trappen die in het gesteente zijn uitgehouwen. Daarnaast zijn er nog twee doorgangen met tongewelven die direct uitkomen op de gang, wat kenmerkend is voor de Romeinse periode.

Het toneelgedeelte dat voor de orchestra werd geplaatst, meet 38,5x10,40 m, inclusief de zijruimtes, en had destijds twee verdiepingen, maar de hoogte van het toneel bereikte nooit het bovenste niveau van het theater.
Achter het theater lag de theater tempel (fig. 16-3).

Op loopafstand van het theater bevindt zich de palaestra¹⁸ die waarschijnlijk, volgens archeologisch onderzoek, is gebouwd over een deel van de oude stad.

Windmeet platform
Op deze palaestra bevond zich onder meer een windmeetplatform uit 150 voor Chr. dat gebruikt werd bij de stadsplanning. Het bestond uit een cirkelvormig gebouw met een diameter van 15,80 m. Het gebouw is echter, waarschijnlijk door een aardbeving ingestort. Over de werking is nogal wat discussie. De Romeinse architect Vitruvius¹⁹ stelde in zijn standaard werk, De architectura, dat windmeetplatforms werden gebruikt om straten te plannen in overeenstemming met de heersende windrichting, om de lucht in steden schoon te houden.

Byzantijnse Basiliek

Het eerste, nog redelijk overeind staande gebouw dat we tegenkomen is zijn de ruïnes van een koepelvormige Byzantijnse basiliek uit de 5e eeuw na Chr. Deze basiliek, gebouwd op een andere basiliek uit de 4e eeuw na Chr. is volgens onderzoekers samengesteld uit materiaal van andere gebouwen.

Romeinse thermen

Voorbij de basiliek zien we een Romeins badhuiscomplex uit de keizertijd bestaande uit een aan drie zijden omzuilde binnenplaats op dezelfde palaestra en het eigenlijke bad complex. Van de binnenplaats (56.80x31.40 m) is slechts de fundering bewaard gebleven. Het eigenlijke badcompex (58.20x28.29 m) bestond uit grote hallen. Er lagen twee lauwwarme baden (tepidarium) en twee oefenzalen (ambulacrum) aan weerszijden van het koudwaterbad (frigidarium) en de zweetzaal (laconicum) die de middenas vormden. In het zuidwesten bevond zich het grote warmwater bad (caldarium). Elk van deze zalen hadden oorspronkelijk een marmeren vloer.

 

De Terras Tempel

Iets zuidwestelijker van het Romeinse badhuis vinden we de restanten van de Terras Tempel. Deze tempel, gewijd aan Zeus Soteros (de verlosser) staat aan de weg die het bovendeel van de stad met het lagere gedeelte verbond. De tempel heeft veel van haar ontwerp uit de eerste eeuw voor Chr. bewaard.
De Terras Tempel bestaat uit een vierkante binnenplaats die omheind wordt door een zuilengalerij van Dorische zuilen. Aan een zijde was een kleine klassieke tempel gebouwd en langs een ander zijde een bijna rond heiligdom.
Zes meter onder het heiligdom is een drie-en-een-halve meter hoge, piramidevormige heilige steen gevonden. Deze steen, die ook staat afgebeeld op in Kaunos geslagen munten, was het symbool van de stad.

 

 

Agora en stoa
De havenagora op het vlakke gebied voor het Sülüklü meer moet het meest actieve gebied van de stad zijn geweest en dateert uit de 4e eeuw voor Christus. De agora behield zijn functie als economische, politieke en sociale ontmoetingsplaats tot het einde van de Romeinse tijd. De resten van sokkels die hier zijn gevonden geven aan dat er beelden (wellicht van brons) van invloedrijke Romeinen moeten hebben gestaan. Deze zijn niet teruggevonden. Waarschijnlijk zijn ze in de Byzantijnse tijd omgesmolten, want de archeologen vonden vlakbij de sokkel van een bronzen ruiterstandbeeld van de Romeinse gouverneur van Azië, Lucius Licinius Murena, een smeltoven uit die periode.

Aan de noordzijde van de agora werd een overdekte stoa (zuilengalerij) opgegraven. De vele beelden die ongetwijfeld in de exedra’s hebben gestaan zijn ook hier nooit gevonden. De stoa, deels uit de vroege Hellenistische tijd (3e eeuw voor Chr.) en deels uit de vroege Romeinse tijd, bood aan de bezoekers van de agora bescherming tegen zon en regen.

 

Nymphaeon
Aan de noordwestkant van de agora vond men een nymphaeum met een lange douane-inscriptie op de buitenkant van de muur die gericht was naar de haven. Deze inscriptie uit de tijd van Hadrianus vertelt dat de tol voor kooplieden en booteigenaren werd versoepeld om de geleidelijk verzandende haven te compenseren. Daarom dacht men aanvankelijk dat het hier om een douanegebouw ging.
Het gebouw is volledig gerestaureerd met de originele blokken en wordt ook wel het 'Fonteinhuis' genoemd. Het gebouw meet ongeveer 8 bij 5 m en was aan de westkant bereikbaar via drie treden. 

Epiloog
Alhoewel Kaunos al in de 19e eeuw werd ontdekt en er sinds de jaren 1960 systematisch opgravingen plaatsvinden is de stad slechts gedeeltelijk blootgelegd en blijven er voorlopig veel vragen onbeantwoord. Het is bijvoorbeeld nog steeds niet duidelijk waar de verschillende openbare instellingen, die nodig waren om zo’n havenstad te besturen en die typerend waren voor steden in de oudheid, waren gehuisvest. Waar waren de los-en laadplaatsen, de opslagplaatsen, de diverse havendiensten?
Kaunos blijft in vele opzichten nog een mysterieuze plek, een plek die vele vragen blijft oproepen. Vragen die wellicht door nader onderzoek ooit zullen worden beantwoord.
De vragen begonnen eigenlijk al in de oudheid. De ‘Vader van de Geschiedenis’, Herodotus van Halikarnassos, een plaats niet zover van Kaunos verwijderd, vond in zijn tijd de identiteit van de Kauniërs duidelijk een punt van discussie. Hij verwijst naar het feit dat de bewoners van Kaunos zelf dachten dat ze afkomstig waren uit Kreta maar dat ze door hem, net als alle andere buren, beschouwd werden als Cariërs. Ook noemt hij hun religieuze overtuigingen ongebruikelijk ²⁴. Misschien was dat wel zo en had Herodotus ook wel gelijk over de oorsprong. Recente vondsten wijzen in ieder geval in die richting.
Meerdere inscripties verwijzen naar een entiteit met de naam “Basileus Kaunion” (Heer van de Kauniers). In plaats van een feitelijke heerser lijkt dit de belangrijkste godheid van de stad te zijn geweest, een mannelijke god waarvan de precieze aard onduidelijk blijft, hoewel hij uiteindelijk misschien is samengevoegd met de meer conventionele cultus van Zeus. Meer onderzoek in de toekomst zal ons hopelijk meer leren. Inmiddels zijn wij ervan overtuigd dat een bezoek aan deze oude havenstad meer dan de moeite waard is.

 

 

 

 

• Bronnen
• - Yavuz Çekirge: Kaunos
• - The historical marker database HMdb.org
• - Burhan VARKIVANÇ - Kaunos Tiyatrosu’nda Deneysel Arkeoloji: Kuzeydoğu Tonozu Kapısı
• - www.livius.org/articles/place/kaunos/
• - Heinrich Hall: Seven reasons to visit Ancient Kaunos in Turkey – Peter Sommer Travel (13 August 2014)
• - https://artofwayfaring.com/destinations/dalyan-ancient-kaunos-and-iztuzu-beach/
• - https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5906/
• - en.wikipedia.org/wiki/Kaunos
• - www.kulturportali.gov.tr/turkiye/mugla/gezilecekyer/kaunos
• - www.dalyaninfo.com/Dalyan/dalyan_kaunos.html
• - Kimberly Lin – An ancient city of ruins and rock cut tombs (March 17 2017)
• - Soner Özen - Kaunos Surlarɪ (2016)
• - İsmail ERGÜDER, Ezel BABAYİğİ, Prof. Dr. M. Cengiz IşIK, Doç. Dr. Sema Atik KORKMAZ: Antik Kenti Liman Agoras
• - www.ancientportsantiques.com/ancient-port-structures/defensive-chains/
• 
  noten
• 1: Zie ‘THE catalogue of Ancient ports - Ports antiques’ van Arthur de Graauw.
• 2: Strabo, Geogr, 14.2.2 – (Geographica). Naast Strabo werd de stad ook genoemd door: Thucydides, Pelop, 8, 39 ; Scylax, Peripl ; Plutarch, Nicias, 40 ; EA 14, Lex Portorii Asiae ; SEG 14.639 ; Stephanus, Ethnica ; Stadiasmus, 265 & 272. Dit is ook een teken van het grote belang van deze haven, zowel voor Grieken als voor Romeinen.
• 3: Publius Ovvidus Naso, Romeins dichter tijdens de regering van Augustus, schreef voornamelijk over Griekse en Romeinse mytologie.
• 4: Ovidius, Metamorphoses 9.446-665
• 5: Sculptuur van Laurent-Delvaux-1734 (Bode Museum)
• 6: Naar afbeelding van Davius (Wikipedia)
• 7: In het Oud-Perzische Rijk van de Achaemeniden waren satrapen een soort gouverneurs die in dienst van de eigenlijke machthebber het bestuur over een bepaalde provincie (satrapie) uitoefenden.
• 8: Romani waren oorspronkelijke bewoners uit Rome, italici de inwoners uit Italië (buiten Rome). Beide groepen hadden andere burgerrechten.
• 9: Romeins senator in 48 BC samen met Julius Caesar consul.
• 10: Richard Hoskyn (1811-1873) : Royal Navy officier en hydrografisch onderzoeker.
• 11: Uit ‘Kaunos’ van de Turkse onderzoeker en schrijver Yayuz Çekirge.
• 12: Foto - Official Turkish Museums
• 13: Griekse historicus en geschiedschrijver uit Halicarnassus (485-452 voor Chr.), ook wel de ‘Vader van de geschiedschrijving’ genoemd.
• 14: Herodotus 1.171
• 15: Overdekte zuilengalerij
• 16: Agora is de Griekse equivalent van het Romeinse forum, centrum van de stad en ontmoetings/ handelsplaats.
• 17: Foto – www.tuerkei-antik.de
• 18: Oorspronkelijk een oefen-, opleidings- en wedstrijdfaciliteit voor sport.
• 19: Vetruvius - Militair ingenieur (70 – 15 voor Chr.)
• 20: Foto - www.turkeysforlife.com/
• 21: Foto – www.dailysabah.com
• 22: Kaunos munt met gevleugelde Iris (boodschapper van de goden) en de piramide.
• 23: Foto – Dosseman (Wikimedia)
• 24: Herodotus: Historiën – boek I
• 25: Foto – Alexander van Loon