Het scheepskerkhof van Pandateria

Verslag van Gerard Huissen

Onlangs liep ik tegen een film aan over een onderwater project uit 2009 voor de kust van het eilandje Ventotene.
Alhoewel Ventotene, het Romeinse Pandateria, niet op onze lijst van belangrijke Romeinse havens staat vond ik het toch de moeite waard om er een verhaal over te vertellen. En wel om drie redenen:
1. Het project ging over het onderzoek naar 5 gezonken Romeinse schepen. Alhoewel er van de schepen zelf nauwelijks nog iets is overgebleven, was de lading van de schepen bijna compleet intact. En dat brengt ons bij het volgende punt:
2. De schepen hadden allemaal een andere lading en dat sluit dan mooi aan bij onze artikelen over de handelsrouten.
3. Ventotene zelf is zeer de moeite waard.

Het eiland
Het huidige eiland Ventotene is één van de zogenaamde Pontine Eilanden in de Tyrreense Zee, zo’n 46 kilometer uit de kust voor Napels. In de Romeinse tijd werd het eiland Pandateria genoemd naar het Griekse Πανδατερία.

Ten tijde van de Julius/Claudius dynasty werd het eiland gebruikt als ballingsoord, voornamelijk voor vrouwen. De belangrijkste balling was Augustus eigen dochter, Iulia Caesaris Maior die daar vijf jaar, samen met haar moeder Scribonia, die vrijwillig meeging, verbleef. Op het eiland werd een villa voor haar gebouwd waar zij overigens niet bepaald een luxe leven kon leiden. Ook de kleindochter van Augustus, Agrippina de oudere werd door keizer Tiberius naar dit eiland verbannen en de jongste dochter van Agrippina de oudere, Julia Livilla zelfs twee maal. De eerste keer door haar broer keizer Caligula en de tweede keer door haar oom keizer Claudius. Ook keizer Nero liet in 62 AD zijn eerste vrouw, Claudia Octavia, verbannen naar Pandateria en haar vervolgens executeren.
Van de villa van Augustus dochter Julia zijn nog vele restanten te zien.

Om het eiland te kunnen bevoorraden liet Augustus een haven uithakken in de tufstenen rotsen door zijn beste vriend Agrippa, degene die ook het Pantheon in Rome heeft gebouwd. Diversen delen van de oorspronkelijk havenconstructie, zowel onder zee oppervlak als daarboven (o.a. de golfbrekers), zijn nog te zien. De haven wordt tot op de dag van vandaag nog gebruikt.
Ook liet Augustus een ingenieus watersysteem voor drinkwater bouwen. Ook hiervan zijn nog grote delen te bezichtigen, waaronder de cisterne en een aquaduct.

Julia Maior 
Julia, het enige kind van keizer Augustus was een dochter uit zijn tweede huwelijk met Scribonia, waarmee hij scheidde op de dag van de geboorte van Julia. 
Na diverse huwelijken werd Julia door haar vader, die inmiddels getrouwd was met Livia, gedwongen om met Tiberius, de zoon van Livia, te huwen. Enkele jaren later bleek dat Julia het niet zo nauw nam met de huwelijke staat en een nogal obscure verhouding was begonnen met Julius Antonius, een zoon van de voormalige aartsvijand van haar vader. Hiermee had ze de wet die haar vader zelf in het leven had geroepen, de Lex Julia de adulteriis coercendis,  kortweg Lex Julia, uit 17 voor Chr. overtreden. 

In het jaar 2 van onze jaartelling werden beiden naar deze wet bestraft: verbeurdverklaring van hun bezittingen en dummodo in diversas insulas relegentur  oftewel verbanning naar verschillende eilanden. Julius pleegde zelfmoord en Julia werd dus verbannen naar Pandateria. Daar verbleef ze, samen met haar moeder, vijf jaar waarna ze zich, onder minder slechte omstandigheden mocht vestigen in Zuid Italië. Elf jaar lang verbleef ze daar in vrijwel volledige isolatie. Zij overleefde al haar kinderen en stierf in het jaar 14 na Chr. aan de hongerdood.

De film
De film gaat over een vijfdaagse duikexpeditie voor de kust van Ventotene in 2009 naar 5 gezonken Romeinse schepen. De film brengt verslag uit van de diverse duiksessies en een archeologe toont op het eiland zelf, aan de hand van mooie animaties, het verhaal van de villa en over het drinkwatersysteem. Ook toont de film het gebruik van de zogenoemde ‘mortarium’, een massaproduct dat in de oudheid in geen enkele keuken ontbrak en in een van de schepen in grote getalen werd teruggevonden.
Naar aanleiding van een andere gevonden lading met amforen garum probeert de scheepskok zelf deze beroemde Romeinse vissaus te bereiden.

• notes:
• 1: foto: http://www.archart.it/villa-giulia-a-ventotene-la-capacita-umana-di-far-soffrire-anche-in-paradiso.html
• 2: foto: http://www.peregrinusduo.com/blog/2017/6/4/into-a-roman-port
• 3: foto: Miguel Hermoso Cuesta Berlín, Altes Museum
• 4: foto: ASD OCEANIA TEAM C.F: 97622250583