Luna

In de diverse artikelen over het transport van marmer die zijn verschenen bij Roman ports komt steeds weer de naam van de Romeinse havenstad Luna (het huidige Luni) boven drijven. Dit is op zich zelf niet zo verwonderlijk omdat in de oudheid deze haven met name werd gebruikt voor het vervoer van het witte Carrara marmer (ook wel Luna marmer genoemd). Tijd derhalve om iets over deze ‘verdwenen’ haven te weten te komen.

‘BIJ MAANLICHT VERTROKKEN DE SCHEPEN UIT PORTUS LUNAE’

Aan de voet van de Apuaanse alpen in Noord Italië, uitkijkend over de Tyrreense Zee, ligt de Lunivlakte. De kustlijn is in de afgelopen 3000 jaar verschoven naar het zuiden en het westen waardoor de ruïnes van de oude Romeinse kolonie Luni niet meer aan zee liggen maar veel meer landinwaarts.
Waar de kustlijn precies lag toen de stad werd gebouwd is (nog) niet bekend, hoewel sommige onderzoekers plausibele scenario’s hebben aangedragen. Volgens hen vormde een inkeping in de kustlijn ten westen van de stad een groot waterbekken. Langs de oevers van dat bekken zijn sporen gevonden van pre-Romeinse nederzettingen. Net buiten de stad bevonden zich twee kleinere bekkens die geschikt waren als haven (zie figuur 3).
Volgens literarire bronnen was de stad Luna beroemd om haar haven (Portus Lunae), van waaruit het marmer uit de Apuaanse Alpen, bestemd voor de bouw van de vele monumenten in Rome, werd getransporteerd:“De stad is niet groot, maar de haven is wel zeer groot en heel mooi, met verschillende havens die alle heel diep zijn” ¹.
De haven werd al genoemd door Ennius² die van daaruit in 215 voor Chr. naar Sardinië voer. Ook werd de haven al omstreeks 195 voor Chr. door de Romeinen gebruikt als uitvalshaven in de strijd tegen de lokale Liguriers en Apuanen³ .
De haven was er dus duidelijk eerder dan de kolonie uit 177 voor Chr.
In 109 werd de streek met Rome verbonden via een nieuw aangelegde weg, de Via Aemilia Scauri ⁴, die bij Pisae aansloot op de reeds bestaande weg naar Rome, de Via Aurelia.
Een inscriptie, in 1851 gevonden op het forum van Luna, vermeldt dat M. Claudis Marcellus de oorlog tegen de lokale bevolking beslechtte in 155 voor Chr. in het voordeel van de Romeinen. Al was de haven voor de militaire vloot van Rome al snel niet meer belangrijk, met de stichting van de kolonie en de aanleg van de genoemde verbinding over land met Rome werd deze een steeds grotere economische factor voor de streek. In het bijzonder het beroemde witte "marmer van Carrara," dat op grote schaal werd gebruikt in de bouw van de meeste klassieke gebouwen van Rome, werd vanuit deze haven verscheept naar Ostia en naar vele andere havens in het Middellandse Zee gebied.
Alhoewel er, verspreid, diverse sporen van een haven zijn terug gevonden is er echter geen betrouwbaar archeologisch bewijs gevonden van havenstructuren. Hoe deze haven(s) er precies uitzagen en waar ze zich exact bevonden blijft voor als nog onzeker.

Nieuw onderzoek
Bij tijd en wijle worden er nieuwe gegevens uit onderzoek over de bodemgesteldheid van de omgeving aangedragen. Samen met herziene archeologische topografie van de oude stad waarbij vooral vooruitgang wordt geboekt bij de paleo-ecologische⁶ reconstructies van Luni. Om deze nieuwe inzichten mogelijk te maken wordt mede gebruik gemaakt van data afkomstig uit boorkernen, radiokoolstof onderzoek en de interpretaties van archeologische vondsten.
Sinds enkele eeuwen vóór de stichting van de kolonie in 177 voor Chr, werd de Luni-vlakte gekenmerkt door een complexe architectuur van moerassen begrensd door duinruggen en fluviatiele zandruggen. De posities van deze landvormen lagen niet vast, maar verschoven, mede afhankelijk van de ruimtelijke relatie tussen de kustlijn en de riviermondingen.
Om de precieze locatie van de haven van Luna te kunnen bepalen moet men eerst weten waar de kustlijn lag in de Romeinse tijd. Dit is nodig om het juiste gebied af te bakenen waarbinnen archeologische onderzoeken moeten worden geconcentreerd.
Uit grondboringen bleek dat de stad Luna deels werd gebouwd op de uitgewaaierde aanslibbing van de Parmignola rivier en op een zandbank aan de zuidwest zijde van de stad waarvan de omvang langs de zuidzijde van de stadsmuren onduidelijk is.
Alle tot op heden gemaakte reconstructies plaatsen langgerekte zandbanken tegenover de kustlijn. De omvang en positie van deze "eilanden" verschillen vaak in de diverse visie’s. Volgens de onderzoekers Bernieri en Mannoni⁷ bevond er zich een ondiep waterlichaam tussen de kustlijn en één van deze zandbanken die nu onderdeel is van de kuststrook waarop het dorp Marinella werd gebouwd (zie figuur 3).

Er zou een tweede bekken zijn geweest in het gebied tussen de westelijke kant van de stadsmuren en de met de kust verbonden, langgerekte zandbank: geïdentificeerd met het lokale Seccagna. Dit laatste gebied is momenteel volledig dichtgeslibd en omvat een veenmoeras in het centrale deel.
De twee havens van de Portus Lunae zouden in deze twee waterbekkens hebben moeten gelegen volgens Bernieri en Mannoni. Deze hypothese wordt overigens niet ondersteund door archeologisch bewijsmateriaal; bovendien moet nog worden bewezen dat deze bekkens diep genoeg waren om schepen te herbergen die geschikt waren voor het transporteren van marmer. Ook eerdere archeologische interpretatie van de aanwezigheid van een dok⁹ in de buurt van de zuidelijke stadsmuren moet, worden verworpen.
Een onderzoeksteam uit Pisa, Keulen en Parma publiceerde in 2012 de uitslag van hun paleografisch onderzoek naar de haven(s) in de Magra vallei. Zij kwamen tot de volgende conclusie: als een belangrijke haven, in overeenstemming met het bewijsmateriaal dat door historici uit de oudheid is nagelaten, bij de stad Luna heeft bestaan, ligt deze waarschijnlijk in het westelijke waterbekken, maar minstens 250 m van de stadsmuren, terwijl de zuidelijke lagune te klein en te gesloten was om er een belangrijke haven te herbergen. Een andere mogelijkheid die moet worden onderzocht is dat een van de ankerplaatsen van het Luna-havensysteem zich ten ZO van het zuidelijke bekken bevond, langs de kust richting Pisa.

De stad

De stad Luna werd door de Romeinen in 177 voor Chr. gestichtigd. Sinds de18e eeuw hebben opgravingen de oude Romeinse stad Luna met prachtige gebouwen aan het licht gebracht, waaronder een amfitheater.
De archeologische site ligt in de kustvlakte grenzend aan het laagste gedeelte van de loop van de rivier Magra (zie figuur 1 en 3).
Alhoewel de streek reeds vele eeuwen voor de komst van de Romeinen werd bewoond onder de naam ‘Selene Limen’ groeide de bewoning van de kustvlakte waarschijnlijk pas echt met de komst van de Romeinse kolonie Luna aan de voet van de Apuaanse Alpen¹¹. De haven, Portus Lunae, lag aan de westkant van de stad en werd reeds in de 3e en 2e eeuw voor Chr, tijdens de Punische oorlogen, door de Romeinen gebruikt als haven voor militaire expedities naar Spanje¹².

De structuur van de stad werd binnen 25 jaar na haar Stichting bepaald. De stad werd gebouwd op terrassen op geleidelijk aflopende hoogten van noord ( 7.16 m boven het huidige zeeniveau) naar de oude zuidelijke kustlijn met een netwerk van straten evenwijdig aan de twee hoofdstraten, de Decumanus Maximus (van oost naar west) en de Cardo Maximus (van noord naar zuid).
Lagen de terrassen tijdens het Republikeinse tijdperk al vrij hoog boven de zeespiegel, in de keizertijd werd de stad nog eens extra verhoogd, overigens wel met behoud van hetzelfde trapsgewijze profiel.
Het meest zuidelijke deel van de Cardo Maximus, waarvan de bestrating de hoogte van 1,37 m. bereikt, is bij de zuidelijke muurpoort tamelijk goed bewaard gebleven. Dit geeft mogelijk een goede archeologische markering van de zeespiegel.
Van die terrassen werd overigens handig gebruik gemaakt door de Romeinen. Tegenover Portus Lunae, aan de westzijde van de rivier (zie figuur 2), zijn bij het huidige Bocca di Magra de overblijfselen gevonden van een maritieme Romeinse villa uit de eerste eeuw voor Chr. die ook op terrassen is gebouwd. Het bovenste terras op een hoogte van 5,76 meter boven zeeniveau werd gebruikt voor een tank die de villa van water voorzag voor o.a het belneum (bad), terwijl de overblijfselen van het caldarium (warmwaterbad in de termae) op het onderste terras zijn teruggevonden op een hoogte van 62 cm boven zeeniveau.

Een andere villa, bij San Maurizio, bevond zich op een hoogte van 1,70 – 1,50 m.
In 2014 begon men met een opgravingscampagne in het zuiden van de stad, op een plaats die waarschijnlijk verbonden was met één van de havens. De locatie bevond zich direct ten oosten van de Cardo Maximus naast de stadspoort die naar zee leidde (figuur 5 rood omlijnd). Tussen 2014 en 2016 werd hier een gebouwencomplex blootgelegd bestaande uit minstens 7 vertrekken die verschillende functies hadden (figuur 7).

De zuidelijke vertrekken waren onderdeel van een domus (huis voor de betere klasse) terwijl de vertrekken aan de noordzijde duidelijk ambachtelijke werkplaatsen waren. Het complex kende bouwfasen uit de 1e eeuw voor Chr. tot aan de 6e/7e eeuw na Chr. In de domus zijn diverse mozaïek vloeren gevonden.
In het vroege keizerrijk bevond zich in de noordwestzijde van het complex een rond bassin met een diameter van 1,40 meter. De vloer was gemaakt van opus signinum¹⁵. Het bassin had een tubulus (ceramische afvoerpijp) die uitliep in een vierhoekig, ingebouwd bassin gemaakt van marmeren platen. Waarschijnlijk maakte het deel uit van een fullonica (wasserij/ververij). Het gebouw is in de loop der eeuwen dikwijls verbouwd. Zo werd er bijvoorbeeld een afvalput geplaatst in vertrek I van de voormalige domus.

  

 

 

  

Het huis met de mozaïeken
Het lezen van de indeling van deze Domus wordt bemoeilijkt door de aanwezigheid van een moderne weg die dwars door de vertrekken loopt.
De statige residentie, gebouwd in de laat Republikeinse periode, werd verschillende keren verbouwd en bleef in gebruik tot in de late Antieke tijd. De oudste structuren, met funderingen van keien en muren van schiststenen (ruwe natuursteen) en amfora-fragmenten, zijn nog zichtbaar ten oosten van de moderne weg; daarboven bevindt zich de domus uit de 1e eeuw v. Chr, waarvan een prachtige vloer van opus signinum met witte ruitversiering is teruggevonden.
Vanaf het einde van de 3e/begin van de 4e eeuw na Chr. werd de woning verrijkt met een porticus rond een binnenplaats, een waterput en een fonteinbassin gevoed door een loden pijp. In de kooromgang die toegang gaf tot de nog niet opgegraven zuidelijke vleugel,  bevindt zich een mozaïek met een voorstelling van Dionysus, zijn hoofd versierd met een krans van druiventrossen en de thyrsus (staf) in zijn rechterhand; in de hoeken zijn borstbeelden te zien van de Jaargetijden in door wijnranken verbonden medaillons.

In de noordelijke kooromgang bevindt zich nog een mozaïek met de afbeelding van een mand met bloemen, omringd door vogels en een mozaïek met een dansende processie. Deze mozaïeken zijn nog steeds in situ. Uit dezelfde tijd dateert het mozaïek van Hercules met een gevelde wild dier aan zijn voeten. In de 5e eeuw zijn de vertrekken aan de oostzijde van het atrium versierd met een mozaïek dat het Circus Maximus in Rome voorstelt.
Naast deze huizen zijn er nog enkele andere geheel of gedeeltelijk opgegraven waaronder de domus met de fresco’s en de domus van de oceaan.

Aan de noordwestkant van de oude stad bevinden zich de restanten van de Grote Tempel, gewijd aan de godin Luna. De schaars overgebleven sporen van het theater van Luna vinden we terug aan de noordoostzijde.

 

Het amfitheater van de stad bevond zich buiten van de stadsmuur en ligt naast de Via Aurelia. In het theater was plaats voor 6.000 toeschouwers die met name kwamen voor bloedige en gewelddadige voorstellingen, zoals duels tussen gladiatoren of de jacht op wilde dieren. Het indrukwekkende en imposante amfitheater verbaast toeristen door zijn structuur en vorm.
Het is slechts bewaard gebleven tot een deel van de eerste omgang. Oorspronkelijk was het geheel bedekt met Luna marmer en rijk gedecoreerd. Helaas is het meeste marmer in de latere eeuwen door de bewoners gestript en hergebruikt.

  

 

Onder de Cardo Maximus bevond zich een kanaal waarin regenwater van de weg werd opgevangen.
Luna bereikte haar hoogtepunt van welvaart in de Julius-Claudius periode. Na een langzame, geleidelijke neergang vanaf de 4e eeuw na Chr, werd Luna een strategische stad, toen het in 552 werd gekozen als het belangrijkste centrum van de Maritima Italorum (Byzantijnse naam voor de huidige provincie Ligurië).
In de 5e eeuw raakte de stad waarschijnlijk door zowel culturele als natuurlijke oorzaken, zoals een aardbeving aan het eind van de 5e eeuw n.C., overstromingen en geleidelijke verzanding van de haven in verval ²¹. Het havenlandschap veranderde in een woestijn en de streek werd door de aanwezige moerassen in combinatie met de malariamug een ongezond leefgebied voor mens en dier.

 

 

  

• Bronnen
• - M. Bini et al.= Geoarchaeological sea-level proxies from a silted up harbour: A case study of the Roman colony of Luni (northern Tyrrhenian Sea, Italy)
• - Luni - Simonetta Menchelli
• - https://www.carraraonline.com/villa-romana-bocca-di-magra.php
• - Arthur de Graauw - www.AncientPortsAntiques.com
• - Wikipedia
• 
  
  Noten
• 1: Strabo, Geogr. V2.5
• 2: Quintus Ennius (239-169 v.Chr.), Latijns dichter, weleens "de vader van de Latijnse poëzie" genoemd.
• 3: Livy. AUC. 34.8.4-5,34.56.1-2, 39.21.1-539.32.1-3
• 4: Vernoemd naar consul Marcus Aemilius Scaurus.
• 5: Naar Del Tredici and Perilli (1998).
• 6: Paleo-ecologie maakt gebruik van fossielen om ecosystemen van het verleden te reconstrueren.
• 7: Bernieri, A., Mannoni, T., 1983. Il porto di Carrara. Storia e attualita` . Sagep, Genova.
• 8: Raffellini, C., 2000. Archeologia e paleogeografia del Portus Lunae.
• 9: Frova, A., 1976. Luni. In: Soprintendenza Archeologica della Liguria (Ed.), Archeologia in Liguria. Scavi e scoperte 1967–75. Societa` Italiana Archaeologica Genova, Genova, pp. 15–43.
• 10: Foto: Mediatus (wikipedia)
• 11:Gambaro en Gervasini, 2004.
• 12: Lees: “Tarragona”.
• 13: Figuur: Simonetta Menchelli.
• 14: Foto: Carraraonline.com
• 15: opus signinum: gemalen baksteen met kalk gebonden.
• 16: Foto: Stefano Costa.
• 17: Foto: https://luni.cultura.gov.it/
• 18: Foto: https://luni.cultura.gov.it/
• 19: Foto: https://mytravelintuscany.com/
• 20: Foto: Stefano Costa
• 21: Durante, 2001a
• 22: Foto: Lucia Gervasini en Silvia Landi